Wielki wynalazca z niewielkiej Kcyni

Kopernik elektroniki, uczony na miarę Edisona, Einsteina. Tak o Janie Chochralskim, mówi się w polskim środowisku naukowym. Za życia niezwykle ceniony w świecie, w Polsce prześladowany i zupełnie niedoceniany.

Miniony rok był ogłoszony rokiem Jana Czochralskiego. Po latach milczenia o narodowym uczonym, grupa popularyzatorów nauki, robi wszystko by pamięć o nim, jego zasługach i nieocenionej pracy dotarła do świadomości rodaków. Na mapie różnego rodzaju projektów związanych z promocją tej wybitnej postaci znalazł się także Chojnów. 9 stycznia Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich Koło Terenowe SIMP w Chojnowie oraz Miejska Biblioteka Publiczna zorganizowało wykład o życiu, pracy naukowej i pasjach Jana Czochralskiego.

 

O tej wybitnej postaci z niezwykłą pasją mówił dr Paweł Tomaszewski - pracownik naukowy Instytutu Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, biograf prof. Jana Czochralskiego.

Wstępem do wykładu był film stanowiący połaczenie animacji i dokumentu. Pokaz był nie tylko krótką migawką z życia naukowca, ale przede wszystkim prezentacją osiągnięć technicznych w dziedzinie elektroniki. Czochralski bowiem jest twórcą metody tworzenia monokryształów, które zrewolucjonizowały branżę elektroniczną. To dzięki niej dziś korzystamy z urządzeń, bez których nie wyobrażamy sobie naszej współczesnej egzystencji - telefony komórkowe, tablety, cyfrowe aparaty fotograficzne, odtwarzacze mp3, przenośnie konsole do gier i inne urządzenia elektroniczne. Profesor był twórcą wielu innych wynalazków, które w krótkim czasie rozsławiły Polaka w Europie i na świecie. O tym m.in. mówił w swojej zajmującej prelekcji dr Paweł Tomaszewski. Zakończył ją oryginalnym, archiwalnym filmem z udziałem Czochralskiego.

Gorąco zachęcamy do bliższego poznania postaci prof. Jana Czochralskiego – wybitnej i tragicznej jednocześnie. Prowadzący wykład, dr Tomaszewski przekazał miejskiej bibliotece i bibliotece PZS autorskie egzemplarze książki pt. „Powrót. Rzecz o Janie Czochralskim"

 Dla zachęty publikujemy tekst dr Tomaszewskiego będący zajmującym rysem życiorysu polskiego naukowca.

 

************************************************

 

Jan Czochralski urodził się 23 października 1885 roku w Kcyni, małym miasteczku niedaleko Bydgoszczy. Rodzinne strony opuścił, mając zaledwie 16 lat, pod wpływem ojca, któremu nie podobały się ryzykowne chemiczne eksperymenty syna. Przeniósł się do Krotoszyna, gdzie podjął pracę w aptece. W 1904 roku wyjechał do Berlina i tu szybko trafił do laboratoriów koncernu Allgemeine Elektrizitäts Gesellschaft (AEG). W 1910 roku otrzymuje tytuł inżyniera chemika na Politechnice Berlińskiej. W 1916 roku Czochralski dokonał odkrycia, które po latach okaże się jego największym osiągnięciem: opracowuje metodę pomiaru szybkości krystalizacji metali. Metoda wytwarzania monokryształów poprzez wyciąganie, początkowo interesująca wyłącznie dla metaloznawców, obecnie jest powszechnie stosowana w produkcji kryształów, zwłaszcza półprzewodnikowych, które służą do budowy tranzystorów używanych w elektronice. W 1924 roku światło dzienne ujrzał inny ważny wynalazek Czochralskiego: bezcynowy stop, świetnie nadający się na panewki do produkcji łożysk kolejowych (znany później jako bahnmetal lub metal B). Patent natychmiast kupiła kolej niemiecka. Dzięki metalowi B można było zwiększyć prędkości jazdy pociągów i w znacznym stopniu rozwinąć kolejnictwo.

Za sukcesami szły rozgłos i pieniądze. W 1925 roku Czochralski został przewodniczącym Zarządu Głównego Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego. Sława dotarła do USA. Polskim uczonym zainteresował się Henry Ford, założyciel słynnego koncernu samochodowego. Zaprosił on Czochralskiego do zwiedzenia swoich fabryk, po czym zaproponował objęcie stanowiska dyrektora w nowo powstałej fabryce duraluminium. Mimo kuszącej oferty Czochralski odmówił. W 1928 roku, wskutek próśb prezydenta Polski i wybitnego chemika Ignacego Mościckiego, Czochralski wrócił na stałe do ojczyzny. Objął stanowisko profesora kontraktowego Politechniki Warszawskiej, a w listopadzie 1929 roku został jej doktorem honoris causa. W kolejnym roku z rąk prezydenta Polski przyjął tytuł profesora zwyczajnego. W 1932 roku Czochralski zakupił neoklasycystyczny pałacyk w Warszawie przy ul. Nabielaka, który stał się miejscem przyjęć osób ze sfer rządowych i artystycznych. Stałymi bywalcami byli tu m.in. Ludwik Solski, Karol Roztworowski i Kornel Makuszyński. Tymczasem na Politechnice Warszawskiej, w ramach Wydziału Chemicznego, Czochralski zajął się organizowaniem Zakładu Metalurgii i Metaloznawstwa. W czasie wojny kierował Zakładem Badań Materiałów, jednym z ośmiu zakładów utworzonych na Politechnice za zgodą okupanta. Zakład pomógł przetrwać wielu polskim naukowcom, ale wykonywał prace także dla Wehrmachtu. Sam Czochralski w czasie wojny wielokrotnie wykorzystywał swoje koneksje i dobrą sytuację materialną, by ratować nie tylko naukowców i artystów przed represjami ze strony hitlerowskich Niemiec. Z powodu prac wykonywanych dla Niemców przez zakład kierowany przez Czochralskiego, natychmiast po wojnie profesora oskarżono o współpracę z okupantem. Czochralski na kilka miesięcy trafia do aresztu w Piotrkowie Trybunalskim. Wobec braku dowodów winy dochodzenie umorzono. Mimo uniewinnienia przez prokuraturę czasów stalinowskich, w grudniu 1945 roku władze Politechniki Warszawskiej pozbawiły Czochralskiego tytułu profesorskiego i praktycznie wykluczyły ze środowiska naukowego.

Czochralski wrócił do Kcyni. Założył tu małą firmę chemiczną BION, zajmującą się m.in. produkcją pasty do butów, soli peklującej i płynu do trwałej ondulacji. Po brutalnej rewizji, przeprowadzonej w jego willi w Kcyni przez Urząd Bezpieczeństwa, Jan Czochralski doznaje ataku serca i 22 kwietnia 1953 roku umiera w szpitalu w Poznaniu.

Prof. Jan Czochralski był autorem lub współautorem ponad 120 publikacji naukowych, wielu wynalazków i patentów. Do dziś jest najczęściej cytowanym polskim uczonym. Jego największym osiągnięciem okazała się jednak metoda wytwarzania monokryształów.

Starania o rehabilitację prof. Czochralskiego podejmowano na Politechnice Warszawskiej kilkakrotnie. Dopiero dokumenty odnalezione w 2011 roku pozwoliły jednoznacznie potwierdzić współpracę prof. Czochralskiego nie z okupantem, a z wywiadem Komendy Głównej Armii Krajowej. W tej sytuacji senat Politechniki Warszawskiej uchwałą z 29 czerwca 2011 roku - po 66 latach całkowicie zrehabilitował prof. Czochralskiego.

Dr Paweł Tomaszewski, pracownik naukowy Instytutu Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu. Od trzydziestu lat biograf prof. Jana Czochralskiego, autor książki "Powrót. Rzecz o Janie Czochralskim"